МУИС-ийн Цөмийн Судалгааны Төв 2008-2010 онд “ЦӨМИЙН РЕАКТОР” сэдэвт ажлыг хэрэгжүүллээ. Сэдэвт ажлын хүрээнд судалгааны реактор болон эрчим хүчний реактор гэсэн 2 асуудлыг авч үзсэн. Манай улсад ямар төрлийн судалгааны реактор сонговол тохиромжтой, түүнийг ашиглан сургалт судалгааны ямар ямар үйл ажиллагаа явуулж болох, мөн эрчим хүчний нэгдсэн систем болон алслагдсан сум суурин газруудад ямар төрлийн реактор ашиглавал зохимжтой болох талаар судлан дараах үр дүнг гарган авлаа.
- Цөмийн эрчим хүчийг хөгжүүлсэн орнуудын туршлагаас үзэхэд эхлээд заавал судалгааны реактортой болсон байна. Энэ хүчин зүйлийг анхаарах нь чухал. Иймээс Монголд цөмийн эрчим хүчийг хөгжүүлэх, энэ салбарт шаардагдах боловсон хүчин бэлтгэх баазтай болох зорилгоор судалгааны реактортой болох шаардлагатай байна. Судалгааны реакторыг зөвхөн цөмийн станц дээр ажиллах операторыг бэлтгэхэд ашиглаад зогсохгүй цөмийн физикийн суурь болон хавсарга судалгаа, нейтроны радиограф, нанотехнологи, үл эвдэх сорилт, материалын боловсруулалт, цөмийн оношлогооны изотопын үйлдвэрлэл, дулаан хангамж зэрэгт хэрэглэн өөрийн оронд тулгамдсан зарим асуудлуудаа шийдэх боломжтой болох юм. Манайд судалгааны реакторыг ашиглах хэрэгцээг тооцож үзэхэд дэлхийн олон оронд хэрэглэгдэж, найдвартайгаа харуулсан TRIGA загварын сургалт, судалгааны реакторыг сонгох нь Монголын нөхцөлд тохиромжтой гэж үзэв.
- Монгол орны 2030 он хүртэлх цахилгаан эрчим хүчний хэрэгцээг найдвартай хангах цогц шийдэл нь 600 МВт чадал бүхий хоёр реактороос тогтох атомын цахилгаан станцыг 2020 – 2025 оны дотор барьж ашиглалтад оруулах явдал мөн. Дээрх станцыг Улаанбаатарын ойролцоо Багануур дүүрэгт барьж байгуулах нь тохиромжтой. Учир нь энэ дэвсгэр нутгийн хувьд дэд бүтэц хөгжсөн техникийн усан хангамж сайтай, газар хөдлөлийн идэвхгүй бүсэд оршдог явдал юм. Газар зүйн байршлын хувьд юуны өмнө төвийн эрчим хүчний систем найдвартай эх үүсвэрт холбогдоно. ОХУ болон Хятадад эрчим хүч экспортлох боломж бүрдэнэ. Даралтат усан хөргөлттэй 600 МВт чадал бүхий 2 реактортой ЦЦС-ын нийт хөрөнгө оруулалт 1,2-1,8 миллиард ам.доллар бөгөөд үйлдвэрлэсэн эрчим хүчний өөрийн өртөг нь нүүрсний станцын гаргасан эрчим хүчний өөрийн өртгөөс 1,2 дахин бага байна. Гол давуу тал нь эрчим хүчний бүрэн хангамж, найдвартай ажиллагаа, экологийн цэвэр байдал юм. ЦЦС нь хөрөнгө оруулалтаар ашиглалтанд орсны дараах 7,6 жилд нөхөн төлөх чадвартай юм. 100МВт цахилгааны чадалтай SMART реактор бүхий ЦЦС-ыг эрчим хүчний дутагдалтай байгаа баруун бүсийн 5 аймгуудын дунд суурилуулж болох юм. SMART-ыг 36 сарын дотор байрлуулж ажилд оруулна. Нэг реактор бүхий станцын хөрөнгө оруулалт 251 сая ам доллар байна. SMART реактортой ЦЦС-ын хөрөнгө оруулалт нүүрс шатаадаг станцынхаас 1,3 дахин их боловч, хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хугацаа 1,3 дахин бага байна. Иймээс ашиглалтын зардал багатай учир ашигтай байна.
- Манай орны өвлийн улиралд орон байрын дулаацуулгын асуудлыг зөв шийдэх нь эдийн загийн болод экологийн үүднээс маш чухал бөгөөд Улаанбаатар хотын 2012 оноос дулаан хангамжийн балансад дулааны эрчим хүчний дутагдал гарч байна. Үүнийг цөмийн дулаан хангамжийн станцаар шийдэх нь нийслэл хотын агаарын бохирдлыг нэг мөр шийдэх юм. Үүний тулд цацрагийн аюулгүй байдлыг дээд зэргээр хангасан NHR-200 ( БНХАУ), AST-300, AST-500 (ОХУ) төрлийн цөмийн дулаан хангамжийн станцуудаас сонгон ашиглаж болно гэж үзэж байна. Зарим аймгийн төв, хот суурин газрын дулааны хэрэгцээг дулааны 10-70 МВт нэгж чадалтай зохион бүтээгдсэн РУТА төрлийн реакторын төхөөрөмжөөр хангах боломжтой юм. Ийм станцын хөрөнгө оруулалт нүүрсний станцынхаас их боловч түүн дээр үйлдвэрлэсэн дулааны эрчим хүчний үнэ Улаанбаатар хотын төвлөрсөн дулаан хангамжийн системийн 2010 онд хэрэглэгчидэд борлуулж байгаа дулааны үнэ 20886 төг/ Гкал-ээс 2 дахин бага байна.
- Манай улсын төвийн эрчим хүчний сүлжээнээс алслагдсан хот суурин газрын цахилгаан, дулааны хангамжид ашиглахад боломжтой бага оврын “Елена”, “Унитерм”, “Hyperion”, “4S” зэрэг реакторууд нь анх цэнэглэсэн түлшээ солихгүй 10 жил орчим, зарим нь бүр 30 жил ажиллах боломтой болж байна. Энэ нь цөмийн түлшний үйлдвэргүй манай орны хувьд эдгээр реакторуудыг ашиглах нэн таатай боломж юм.
- Манай улс өнөөдөр боловсруулаагүй нүүрс ашиглан эрчим хүч үйлдвэрлэж байгаа учир хотын агаарын бохирдолтын асуудал гамшгийн хэмжээнд яригдаж байна. Иймээс нүүрсийг гүн боловсруулах, улмаар устөрөгч үйлдвэрлэхэд өндөр температурын хийн реакторыг ашиглах асуудал урган гарч байна. Цөмийн станцыг усыг цэнгэгжүүлэх, нүүрс нефть боловсруулах давхар зориулалттай ашиглавал эдийн засгийн үр ашиг нь ихээхэн нэмэгдэх юм. Ийнхүү нүүрс боловсруулах болон устөрөгч үйлдэрлэх боломжтой сүүлийн үед зохиогдож байгаа GT-HMR, Пэбли бэд реактор, хайлмал давстай реакторын талаар авч үзсэн. Манай улсын хувьд эдгээр реакторуудаас сонгон хэрэглэснээр улс орны хөгжлын гол асуудал болсон эдийн засаг, экологи, энергийн хэрэгцээгээ цогцоор шийдвэрлэх боломжтой болно.
- Энэ суурь судалгааны сэдэвт ажлын хүрээнд олон улсын хурлын эмхэтгэлд 9 илтгэл хэвлүүлэн, үндэсний эрдэм шинжилгээний сэтгүүлд 6 өгүүлэл хэвлүүлэн, үндэсний ЭШБХ-ын эмхэтгэлд 4 илтгэл хэвлүүлэв.