Цөмийн эрчим хүчийг гаргаж авахад маш бага хэмжээний хаягдал гардаг ба уг хаягдлыг хатуу хараа хяналтын доор зохион байгуулалттайгаар зохицуулдаг. Одоогоор цөмийн хаягдлыг зохицуулахад шууд хадгалах ба цөмийн реакторт ашиглахаар дахин боловсруулах зэрэг хэд хэдэн арга хэмжээ авж байна.
Бүх үйлдвэр болон эрчим хүч гаргадаг технологиудын адилаар цөмийн эрчим хүч гаргаж авахад хаягдал гардаг. Цөмийн хаягдлыг цацраг идэвхийн хэмжээгээр нь бага, дунд ба өндөр цацраг идэвхтэй гэж 3 ангилдаг. Цацраг идэвхтэй хаягдлын дийлэнх хувь буюу 90% нь бага цацраг идэвхт бохирдолтой эд зүйлүүд буюу багаж, хувцас ба тоног төхөөрөмжүүд эзэлдэг. Эдгээр нь нийт цацраг идэвхт хаягдлын нэг хувийг бүрдүүлдэг. Харин өндөр цацраг идэвхтэй хаягдалд цөмийн реакторт ашигласан түлш багтдана. Эдгээр нь нийт цөмийн хаягдлын эзлэхүүний 3%-ийг эзлэх боловч нийт цацраг идэвхийн 95%-ийг бүрдүүлдэг.
Бусад эрчим хүчний эх үүсвэрүүдтэй харьцуулахад цөмийн салбар хаягдалдаа хариуцлага хүлээж хатуу хяналтад байлгадаг цорын ганц салбар юм. Бага болон дунд цацраг идэвхтэй хаягдлыг хадгалах, булшлах байгууламжууд үйл ажиллагаа явуулдаг боловч өндөр цацраг идэвхтэй хаягдлыг булшлах байгууламжийн үйл ажиллагаа хараахан эхлээгүй байна.
Цөмийн эрчим хүч үйлдвэрлэхэд маш бага хаягдал үүсдэг.
Цөмийн түлш нь бусад энергийн эх үүсвэрүүдтэй харьцуулахад маш үр ашигтай буюу маш бага хэмжээний цөмийн түлшээр их цахилгаан гаргаж авдаг. Цөмийн эрчим хүчний салбарт ажиллаж байгаа нэг хүнд жилд дунджаар нэг тоосгоны хэмжээтэй хаягдал ногдох ба түүний тав орчим грамм нь өндөр цацраг идэвхтэй хаягдал эзэлдэг.
1000МВт чадалтай цөмийн цахилгаан станц сая гаран хүний эрчим хүчийг хангадаг ба уг эрчим хүчийг гаргаж авахад ашигласан түлшийг дахин боловсруулснаар жилд 3 метр куб орчим л хатуужуулсан хаягдлыг үүсгэдэг. Харин 1000МВт чадалтай нүүрсний цахилгаан станц нь ойролцоогоор 330,000 тонн үнснээс гадна 6 сая тонн нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаг байна.
Хүний эрүүл мэндэд учруулах эрсдэл:
Ард иргэдийн дунд цөмийн хаягдал хэдэн тэрбум жилийн настай учраас цацраг идэвх хуримтлагдсаар явцдаа хүний биед аюул учруулах эрсдэлтэй гэдэг буруу ойлголт байдаг. Гэвч хаягдалд агуулагддаг хүний биед нөлөөлөх цацраг идэвхт хүнд элементүүд нь эхний хэдэн зуун жилд задарч цацраг идэвхийн төвшин хүний биед аюулд учруулахгүй төвшинд хүрнэ.
Түүнчлэн цөмийн хаягдлыг хадгалах байгууламжаас байгаль орчин болон хүний биед нөлөөлөхүйц өндөр цацраг идэвх алдагддаггүй байна. Биднийг хүрээлэн буй орчин болон хүний бие нь байгалийн цацраг идэвхтэй байдаг бөгөөд хадгалах байгууламжаас алдагдах магадлалтай цацраг идэвхийн эмжээ нь байгалийн дэвсгэр түвшний дундаж цацраг идэвхээс 50 дахин бага байна.
Өөр сонголтууд:
Ашигласан цөмийн түлшийг дахин боловсруулж эсвэл булшлахаас (урт хугацааны хадгалах байгууламжид шилжүүлэх) өмнө хуурай болон нойтон байгууламжуудад хадгалдаг. Цөмийн реактороос ашигласан түлшийг гаргаж авахад түлш маш өндөр температур ба цацраг идэвхтэй байх учраас усан санд хадгалдаг. Үүний дараа зарим тохиолдолд тодорхой хугацааны дараа хуурай хадгалах байгууламж руу шилжүүлнэ. Ашигласан түлшийг завсрын хадгалах байгууламжид хадгалснаар температур болон цацраг идэвхийг бууруулаад дараагийн дамжлага руу зөөвөрлөх боломж бүрдэнэ.
Хадгалах байгууламж нь ашигласан түлшийг урт хугацаанд хадгалах шийдэл биш юм. Дэлхий даяар түлшний менежмент хийх хоёр арга барилыг барьж байна. Үүнд ашигласан түлшийг дахин боловсруулж ашиглах болон түлшийг шууд булах буюу түлшийг хатуужуулан урт хугацаанд газар доор хадгалах гэсэн хоёр арга багтана. Цөмийн эрчим хүч ашиглаж байгаа улс орнууд өөрсдийн орны эдийн засаг, улс төр болон технологийн онцлогт тааруулан дээрх хоёр аргийн нэгийг сонгон ашигладаг.
Дахин боловсруулалт
Цөмийн реакторт ашигласан түлшний 97 гаруй хувийг зарим реакторт түлш болгон ашиглах боломжтой байдаг. Одоог хүртэл цөмийн ашигласан түлшнээс уран болон плутонийг дахин боловсруулж шинэ уран болон плутони түлштэй хольж түлш болгон бэлтгэх аргийг түлхүү ашиглаж байна.
Франц, Япон, Герман, Бельги болон Орос улсууд ашигласан түлшин дэх плутонийг дахин боловсруулж цөмийн хаягдлын цацраг идэвхийг багасгахаас гадна реакторт шинээр түлш болгон ашигладаг. Хэдийгээр дахин боловсруулж өндөр цацраг идэвхтэй элементийг ялгаж авч байгаа боловч цөмийн хуваагдлаас үүсэх дайвар элементүүдийг ялгахгүйгээр удаан хугацааны булшлах байгууламжид хүргүүлдэг. Цөмийн хаягдлыг булшлахад шилтэй адил хатуу хэлбэрт оруулан газар доорх байгууламжид удаан хугацаагаар буюу цацраг идэвхгүй болтол хадгалдаг юм.
Шууд булшлах арга:
Цөмийн түлшийг дахин боловсруулах боломжгүй улсууд цөмийн түлшийг газар доорх урт хугацаанд хадгалах байгууламжид шилжүүлэн хадгалдаг. Ашигласан түлшийг зориулалтын канистрт хийгээд газар доорх хонгилд байршуулаад гадна талаар нь чулуу болон шавраар бүрдэг. Цөмийн ашигласан түлшийг удаан хугацаанд хадгалах хамгийн анхны байгууламж нь Финлянд баригдаж байгаа ба барилгын явц нь дуусахад нэлээн дөхөж ирээд байгаа юм.
Эх сурвалж: https://world-nuclear.org/nuclear-essentials/what-is-nuclear-waste-and-what-do-we-do-with-it.aspx
Мэдээ бэлтгэсэн: ЦФСТ-ийн ЭША Г.Нарантунгалаг